on 

ยาขยายหลอดลม (Bronchodilator)

การเตรียมตัวก่อนพบแพทย์



ยาขยายหลอดลม

ยาขยายหลอดลมทางเภสัชหมายถึงยาที่มีคุณสมบัติอะไร?

ยาขยายหลอดลม (Bronchodilator) เป็นยาที่มีฤทธิ์ป้องกันและรักษาอาการหดเกร็งของหลอดลม (Bronchospasm)

ทางเภสัชแบ่งยาขยายหลอดลมเป็นประเภทใดบ้าง?

ทางเภสัชแบ่งยาขยายหลอดลมเป็นประเภทต่างๆดังนี้

  1. Beta 2-agonist
    1. ชนิดออกฤทธิ์สั้น (Short-acting beta 2-agonist) ยากลุ่มนี้จะออกฤทธิ์เร็วภายในระยะเวลาประมาณ 5 นาทีและมีระยะเวลาออกฤทธิ์ขยายหลอดลมได้นานประมาณ 4 - 6 ชั่วโมงเช่น ยา Salbutamol (ซาลบูทามอล), Terbutaline (เทอร์บิวทาลีน)
    2. ชนิดออกฤทธิ์ยาว/นาน (Long-acting beta 2-agonist) ยากลุ่มนี้จะออกฤทธิ์ช้า ภายในระยะเวลาประมาณ 20 นาทีและมีระยะเวลาออกฤทธิ์ขยายหลอดลมได้นานอย่างน้อย 12 ชั่วโมงเช่น ยา Salmeterol (ซัลมีเทอรอล), Formoteral (ฟอร์โมเทอรอล)
    (เบต้าทู อะโกนิส) หรือ Beta 2 adrenergic agonist (เบต้าทู แอดรีเนอร์จิก อะโกนิส) เป็นยาที่ไปกระตุ้นตัวรับ (Receptor) ที่ชื่อ Beta adrenergic receptor ที่กล้ามเนื้อเรียบของผนังหลอดลมทำให้กล้ามเนื้อเรียบบริเวณนี้คลายตัว หลอดลมจึงขยายตัว ซึ่งแบ่งยากลุ่มนี้ตามระยะเวลาในการออกฤทธิ์ได้เป็น 2 ประเภท/ชนิดได้แก่
  2. Methyl xanthines (เมธิลแซนทีน) เป็นสารที่พบในธรรมชาติเช่น ชา, กาแฟ และช็อกโกแลต สารนี้ที่นำมาใช้เป็นยาขยายหลอดลมเช่น Aminophylline (อะมิโนฟิลลีน) และ Theophylline (ทีโอฟิลลีน) ออกฤทธิ์โดยยับยั้งเอนไซม์ฟอสโฟไดเอสเทอเรส (Phos phodiesterase) ที่เกี่ยวข้องกับการทำงานของสาร cAMP (Cyclic adenosine monophos phate) จึงส่งผลให้ระดับ cAMP เพิ่มขึ้น ซึ่ง cAMP นี้เป็นตัวส่งสัญญาณที่สื่อให้กล้ามเนื้อเรียบที่หลอดลมคลายตัว
  3. Anticholinergics
    1. ชนิดออกฤทธิ์สั้น (Short-acting antimuscarinic agent) เช่น Ipratropium (ไอพราโทรเพียม)
    2. ชนิดออกฤทธิ์ยาว/นาน (Long-acting antimuscarinic agent) เช่น Tiotropium (ไทโอโทรเพียม)
    (ยาต้านโคลิเนอร์จิก) หรือ Antimuscarinic เป็นยาที่ไปยับยั้งการออกฤทธิ์ของสารสื่อประสาทอะซิติลโคลีน (Acetylcholine) ที่มีตัวรับบริเวณกล้ามเนื้อเรียบของผนังหลอดลม ส่งผลให้หลอดลมขยาย ยากลุ่มนี้แบ่งตามระยะเวลาในการออกฤทธิ์ได้เป็น 2 ประเภท/ชนิดได้แก่

ยาขยายหลอดลมมีรูปแบบจำหน่ายอย่างไร?

ยาขยายหลอดลมมีรูปแบบจำหน่ายดังนี้เช่น

  1. ยาฉีด เช่น Aminophylline, Salbutamol และ Terbutaline
  2. ยาเม็ดรับประทาน เช่น Salbutamol และ Terbutaline
  3. ยาสูดพ่น เช่น Salmeterol และ Formoteral นอกจากนี้ยังมียาสูดพ่นในรูปของยาผสมระหว่าง Inhaled Corticosteroids (ICS) ซึ่งเป็นยาสเตียรอยด์ชนิดสูดพ่นกับยา Beta 2-agonist ชนิดออกฤทธิ์ยาว/นานเช่น Salmeterol ผสมกับ Fluticasone และ Formoteral ผสมกับ Budesonide

มีข้อบ่งใช้ยาขยายหลอดลมอย่างไร?

ยาขยายหลอดลมมีข้อบ่งใช้ดังนี้เช่น

  1. เป็นยาควบคุมอาการ (Controller) และเป็นยาบรรเทาอาการ (Reliever) ในผู้ป่วยโรคหืด (Asthma)
    • ยาควบคุมอาการ จะมีฤทธิ์แก้อักเสบ ลดการบวมของผนังหลอดลม เมื่อใช้ยากลุ่มนี้ติดต่อกันเป็นเวลานานจะควบคุมอาการของโรครวมทั้งลดการกำเริบ (Asthma exacerbation) ได้
    • ยาบรรเทาอาการ จะเป็นยาขยายหลอดลมที่ออกฤทธิ์เร็ว โดยไม่ลดการอักเสบที่เกิดในผนังหลอดลม ยากลุ่มนี้จะใช้รักษาอาการโรคหืดที่กำเริบเฉียบพลัน
  2. ใช้ยาชนิดออกฤทธิ์ยาวช่วยคุมอาการผู้ป่วยที่มีอาการจับหืดเวลากลางคืน (Nocturnal asthma) หรือมีอาการหอบหืดขณะที่ออกกำลังกาย (Exercise-induced asthma)
  3. ใช้เป็นยาบรรเทาอาการ ลดความถี่และความรุนแรงของการกำเริบของอาการ รวมทั้งเพิ่มคุณภาพชีวิตของผู้ป่วยโรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง หรือ COPD (Chronic Obstructive Pulmonary Disease)

มีข้อห้ามใช้ยาขยายหลอดลมอย่างไร?

มีข้อห้ามใช้ยาขยายหลอดลมดังนี้เช่น

มีข้อควรระวังการใช้ยาขยายหลอดลมอย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้ยาขยายหลอดลมดังนี้เช่น

  1. ไม่ควรใช้ยาในกลุ่ม Beta 2-agonist ชนิดออกฤทธิ์สั้นเป็นยาเดี่ยวๆเพื่อบรรเทาอาการต่อเนื่องนานเกินไป เพราะร่างกายอาจตอบสนองต่อการใช้ยาได้ลดน้อยลง (Tolerance) แต่ควรใช้ยาสเตียรอยด์ชนิดสูดพ่นควบคู่กันไปเพื่อควบคุมอาการด้วย
  2. ระวังการใช้ยาในกลุ่ม Beta 2 -agonist ในผู้ป่วยโรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง (COPD) เพราะผู้ป่วยโรคนี้มักมีโรคหัวใจร่วมด้วย การใช้ยานี้อาจทำให้เกิดภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ (Arrhythmia) ได้แม้จะใช้ยาในขนาดปกติก็ตาม
  3. ห้ามบดหรือเคี้ยวยาเม็ด Theophylline ชนิดออกฤทธิ์เนิ่น/นาน (Sustained-release theophylline) แต่สามารถแบ่งใช้เม็ดยาได้
  4. Theophylline เป็นยาที่มี *ดัชนีการรักษาแคบ มีประวัติการสูบบุหรี่และการใช้ยาอื่นๆ เพราะอาจส่งผลให้ระดับเอนไซม์ตับซึ่งทำหน้าที่ขจัดยาออกจากร่างกายเปลี่ยนแปลงไป จึงทำให้ควบคุมระดับการใช้ยานี้ในแต่ละบุคคลได้ค่อนข้างยาก

*อนึ่ง “ดัชนีการรักษา (Therapeutic index)” คือ ช่วงของการรักษาที่บ่งบอกถึงความปลอดภัยของยา โดยถ้าดัชนีการรักษาแคบหมายความว่า ยากลุ่มนี้มีโอกาสเกิดอาการไม่พึงประสงค์ (ผลข้างเคียง) จากการใช้ยาสูงและอันตราย กล่าวคือ ขนาดของยาที่ใช้เพื่อให้ได้ผลในการรักษากับขนาดยาที่ก่อให้เกิดพิษนั้นใกล้เคียงกันมาก

*****ข้อสำคัญ:

ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด(รวมยาขยายหลอดลมด้วย) ยาแผนโบราณทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

การใช้ยาในหญิงมีครรภ์หรือให้นมบุตรควรเป็นอย่างไร?

ในหญิงตั้งครรภ์มีการใช้ยาขยายหลอดลมชนิดสูดพ่นมากกว่ายาฉีดหรือยาเม็ดรับประทาน แพทย์มักเลือกใช้ยา Beta 2-agonist ชนิดออกฤทธิ์สั้นเช่น Salbutamol หรือ Terbuta line เป็นตัวเลือกแรก เพราะมีการศึกษาและมีการใช้ยาเหล่านี้มานานแล้ว พบว่ามีความปลอด ภัยในหญิงตั้งครรภ์พอควร ส่วนการใช้ยา Theophylline จะต้องปรับระดับยาให้เหมาะสม และอาจทำให้เกิดผลข้างเคียงในทารกแรกคลอดที่มารดาได้ยา Theophylline ในระดับที่สูงผิด ปกติเช่น หัวใจเต้นเร็ว คลื่นไส้ มีอาการสั่น (Jitteriness) หงุดหงิด ขี้รำคาญ/กระสับกระส่าย (Irritability) เป็นต้น

การใช้ยาในผู้สูงอายุควรเป็นอย่างไร?

การใช้ยาขยายหลอดลมในผู้สูงอายุจะเลือกใช้ยาสูดพ่น Beta 2-agonist หลีกเลี่ยงการใช้ยาเม็ดรับประทานเพื่อลดอาการไม่พึงประสงค์ (ผลข้างเคียง) ที่อาจเกิดจากยาเช่น หัวใจเต้น ผิดปกติเพราะเป็นอาการที่พบมากในผู้ป่วยสูงอายุอยู่แล้ว นอกจากนี้ผู้ป่วยสูงอายุมักใช้ยารักษาโรคเรื้อรังหลายชนิด จึงอาจเพิ่มผลข้างเคียงที่เกิดจากยาเหล่านั้นเช่น ระดับโพแทสเซียมในเลือดต่ำ (Hypokalemia, อาการเช่น กล้ามเนื้อไม่มีแรง หัวใจเต้นผิดปกติ)

การใช้ยา Theophylline ในผู้ป่วยสูงอายุอาจเกิดผลข้างเคียงจากการใช้ยามากกว่าวัยอื่น เพราะอวัยวะในร่างกายเช่น ตับหรือหัวใจทำงานได้ไม่เต็มที่ รวมทั้งการใช้ยาหลายชนิดร่วมกัน ก็อาจทำให้ระดับยา Theophylline ในร่างกายเปลี่ยนแปลงไปจากปกติ

การใช้ยาในเด็กควรเป็นอย่างไร?

ผู้ป่วยเด็กควรใช้ยาขยายหลอดลมในการรักษาให้น้อยที่สุด สิ่งที่สำคัญคือการให้ความรู้แก่ตัวผู้ป่วยเองและแก่ครอบครัว สอนวิธีการใช้ยาพ่นที่ถูกต้องร่วมกับการใช้อุปกรณ์ต่างๆเช่น กระเปาะพักยา (Spacer) หลีกเลี่ยงสารก่อภูมิแพ้ รวมทั้งปัจจัยเสี่ยงที่อาจทำให้อาการกำเริบ ตามแพทย์พยาบาลแนะนำ และติดตามผลการรักษากับแพทย์อย่างสม่ำเสมอ

ยาขยายหลอดลมมีผลข้างเคียงอย่างไร?

ยาขยายหลอดลมมีผลข้างเคียง/ผลไม่พึงประสงค์ดังนี้เช่น

  1. ยา Beta 2- agonist มีผลข้างเคียงเช่น ทำให้หัวใจเต้นเร็วผิดปกติ (Tachycardia) มือสั่น กระวนกระวาย ปวดศีรษะ นอนไม่หลับ และถ้าใช้ยามากเกินไปอาจทำให้เกิดภาวะหัวใจเต้นผิดจังหวะ (Arrhythmia) ได้ ซึ่งการใช้ยาสูดพ่นจะพบผลข้างเคียงเหล่านี้น้อยกว่ายากิน
  2. ยา Methyl xanthines มีผลข้างเคียงเช่น ระบบทางเดินอาหารผิดปกติ (Gastro intestinal distress) เช่น คลื่นไส้ อาเจียน ปวดท้อง และอาการอื่นๆเช่น มือสั่น นอนไม่หลับ ความดันโลหิตต่ำ โดยถ้าได้รับยาขนาดสูงมากๆอาจเกิดอันตรายถึงชีวิตเพราะผู้ป่วยอาจชัก หรือหัวใจเต้นผิดจังหวะ
  3. ยา Anticholinergics มีผลข้างเคียงเช่น ปากแห้ง คอแห้ง ท้องผูก ปัสสาวะคั่ง/ไม่ถ่ายปัสสาวะ มึนศีรษะ นอนไม่หลับ ใจสั่น หัวใจเต้นเร็ว ตาพร่า เป็นต้น

บรรณานุกรม

  1. Cazzola M., et al. Pharmacology and Therapeutics of Bronchodilators. Pharmacological Reviews 3 (2012) : 451-504
  2. ราชวิทยาลัยกุมารแพทย์แห่งประเทศไทย. แนวทางการวินิจฉัยและรักษาโรคหืดในประเทศไทยสำหรับผู้ป่วยเด็ก พ.ศ. 2551 thaipediatrics.org/attchfile/cpg_11-05-23.pdf [2015,April25]
  3. คณะทำงานพัฒนาแนวปฏิบัติบริการสาธารณสุข โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง. แนวปฏิบัติบริการสาธารณสุข โรคปอดอุดกั้นเรื้อรัง พ.ศ. 2553 [2015,April25]
  4. สมาคมสภาองค์กรโรคหืดแห่งประเทศไทย. แนวทางการวินิจฉัยและรักษาโรคหืดในประเทศไทย V.5 สำหรับผู้ใหญ่และเด็ก พ.ศ. 2555 [2015,April25]
  5. Lacy C.F., et al. Drug information handbook with international trade names index. 19th ed. Ohio : Lexi-comp, 2011.