30 สรรพคุณและประโยชน์ของต้นขอบชะนางแดง-ขาว

ขอบชะนาง

ขอบชะนาง ชื่อวิทยาศาสตร์ Gonostegia pentandra (Roxb.) Miq.  (ชื่อพ้องวิทยาศาสตร์ Pouzolzia pentandra (Roxb.) Benn.) จัดอยู่ในวงศ์กะลังตังช้าง (URTICACEAEหรือ CECROPIACEAE)^[1],[2]

สมุนไพรขอบชะนาง มีชื่อท้องถิ่นอื่น ๆ ว่า หญ้ามูกมาย (สระบุรี), ขอบชะนางขาว หนอนตายอยากขาว หนอนขาว ขอบชะนางแดง หนอนตายอยากแดง หนอนแดง (ภาคกลาง), หญ้าหนอนตาย (ภาคเหนือ), ตาสียาเก้อ ตอสีเพาะเกล (กะเหรี่ยง-แม่ฮ่องสอน), เปลือกมืนดิน เป็นต้น^[1],[2]

ลักษณะของขอบชะนาง

• ต้นขอบชะนาง มีเขตการกระจายพันธุ์อยู่ทั่วทุกภาคของประเทศ^[5] มีอยู่ด้วยกัน 2 ชนิด ได้แก่ ขอบชะนางแดงและขอบชะนางขาว โดยจัดเป็นพรรณไม้ล้มลุกจำพวกหญ้า และเลื้อยแผ่ไปตามดินแต่ยอดจะตั้งขึ้น ลำต้นมีขนาดใหญ่กว่าก้านไม้ขีดเพียงเล็กน้อย โดยเป็นพรรณไม้ที่มักขึ้นตามเรือกสวนริมร่อง และขึ้นตามพื้นที่ร่มเย็นที่มีอิฐปูนเก่า ๆ หรือตามที่ผุพัง ขยายพันธุ์ด้วยวิธีการใช้ผล^[1] ลำต้นอยู่เหนือดิน ตั้งตรงเองได้ ลำต้นเรียบมีความสูงได้ประมาณ 2-3 ฟุต^[5]

• ใบขอบชะนาง ใบเป็นใบเดี่ยว ออกเรียงสลับกัน โดยใบของขอบชะนางแดงจะมีลักษณะเป็นรูปใบหอก ใบมีขนาดกว้างประมาณ 1.5-2.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 5-8 เซนติเมตร ส่วนขอบชะนางขาวจะมีลักษณะของใบเป็นรูปค่อนข้างมนและกลมหรือเป็นรูปไข่ ใบมีขนาดกว้างประมาณ 1-1.5 เซนติเมตรและยาวประมาณ 2-3 เซนติเมตร เส้นใบของทั้งสองชนิดสามารถมองเห็นได้เด่นชัด เป็นเส้น 3 เส้น ใบจะมีขนาดใหญ่ประมาณ 2 กระเบียดนิ้ว ยาวประมาณ 1 นิ้วครึ่ง ถึง 1 นิ้วฟุต สีของใบและต้นของขอบชะนางจะเป็นสีม่วงอมสีแดง เฉพาะแผ่นใบนั้นสีจะเด่นชัด คือ หลังใบจะเป็นสีเขียวเข้มอมสีแดง และท้องใบจะเป็นสีแดงคล้ำ แต่ถ้าเป็นขอบชะนางขาวสีของใบจะเป็นสีเขียวอ่อน ๆ และทั้งสองชนิดจะมีขนเล็กน้อยอยู่ทั้งบนแผ่นใบและตามลำต้น^[1],[2]
• ดอกขอบชะนาง ออกดอกเป็นช่อกระจุกตามระหว่างซอกใบและตามกิ่ง ดอกมีขนาดเล็ก เป็นแบบแยกเพศ อยู่บนต้นเดียวกัน เป็นดอกเพศผู้กับดอกเพศเมีย โดยดอกของขอบชะนางแดงจะเป็นสีแดง ส่วนดอกของขอบชะนางขาวจะเป็นสีเขียวอมเหลืองหรือสีนวล^[1],[2]
• ผลขอบชะนาง ผลเป็นผลแห้งไม่แตกแบบ achene^[1] ผลเป็นสีน้ำตาลออกเป็นกระจุกตามซอกใบ มีขนาดประมาณ 2-3 มิลลิเมตร เมื่อแห้งแล้วจะร่วงหล่นลงบนดินหรือปลิวไปตามลม ภายในผลมีเมล็ดประมาณ 1-2 เมล็ด เมล็ดมีลักษณะกลมรีสีน้ำตาลและมีขนาดเล็กมาก^[5]

สรรพคุณของขอบชะนาง

1. ช่วยแก้อาการเบื่ออาหาร (ใช้ผลแห้ง โดยใช้สูตรเดียวกับการรักษาอาการปวดท้อง)^[1]
2. ช่วยแก้อาการอาเจียนเป็นฟอง (ใช้ผลแห้ง โดยใช้สูตรเดียวกับการรักษาอาการปวดท้อง)^[1]
3. ยอดอ่อนที่แตกใหม่ นำมากลั่นด้วยไอน้ำ ใช้รักษาอาการปวดหูได้ (ยอดอ่อน)^[1]
4. ผลแห้งนำมาบดเป็นผง แล้วใช้ทายาง ๆ บริเวณจมูกหรือนำมาใช้อุดฟัน จะช่วยแก้อาการปวดฟันได้ (ผล)^[1]
5. เปลือกต้นนำมาต้มผสมกับเกลือเค็ม ใช้อมรักษาโรครำมะนาด (โรคที่มีการอักเสบของอวัยวะรอบ ๆ ฟัน หรือโรคเหงือกอักเสบ) (เปลือกต้น)^[1]
6. เหง้าอ่อนใช้ปรุงเป็นอาหาร ใช้รับประทานช่วยบรรเทาอาการปวดมวนท้องได้ดี และยังช่วยขับลมในลำไส้ได้อีกด้วย (เหง้าอ่อน)^[1]
7. ใช้เป็นยาระบาย ด้วยการใช้เหง้าสดนำมาตำแล้วคั้นเอาแต่น้ำ 1 แก้ว แล้วผสมกับมะขามเปียกและเกลือใช้รับประทานได้ (เหง้าสด)^[1]
8. ช่วยรักษาอาการปวดท้อง ด้วยการใช้ผลของชะนางแห้งที่เอาเปลือกออก และพริกหาง ใส่เปลือกอบเชย แปะชุก ตังกุย แล้วนำมาคั่วและบดให้เป็นหยาบ ๆ โสม แล้วตัดส่วนหัวออก ให้ใช้อย่างละ 15 กรัม หู่จี้ แล้วคั่วให้แตกบดแบบพอหยาบ ๆ เปลือกส้ม 1 กรัม นำมาแช่กับน้ำและเอาใยสีขาวออก ชวงเจีย คั่วพอให้หอม 1 กรัม แล้วนำทั้งหมดมาบดรวมกันผสมกับน้ำผึ้ง แล้วปั้นเป็นยาเม็ดขนาดเท่าเมล็ดถั่ว ใช้รับประทานร่วมกับน้ำขิงครั้งละ 30 เม็ดเมื่อเริ่มมีอาการ (ผลแห้ง)^[1]
9. ทั้งต้นนำมาปิ้งกับไฟแล้วชงกับน้ำเดือด ใช้เป็นยาขับพยาธิในเด็ก (ทั้งต้น)^[1] ส่วนใบก็ใช้เป็นยาขับพยาธิได้เช่นกัน (ใบ)^[5]
10. ทั้งต้นนำมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาขับปัสสาวะ (ทั้งต้น)^[1],[2]

11. ใช้เป็นยารักษาโรคหนองใน (ต้นของขอบชะนางทั้งสอง)^[1],[5]
12. เปลือกต้นนำมาหุงกับน้ำมันใช้ทาริดสีดวง (เปลือกต้น)^[1]
13. ขอบชะนางทั้ง 2 ชนิดนำมาปรุงเป็นยาขับโลหิตประจำเดือนของสตรี^[1] ตำรายาไทยใช้ทั้งต้นนำมาต้มกับน้ำดื่มเป็นยาขับประจำเดือนของสตรี (ทั้งต้น)^[2]
14. ใช้เป็นยาขับระดูขาวของสตรี (ต้นของขอบชะนางทั้งสอง)^[1],[5]
15. ช่วยขับน้ำคาวปลาหลังการคลอดบุตรของสตรี ด้วยการใช้เหง้าสดนำมาตำแล้วคั้นเอาแต่น้ำ 1 แก้วแล้วผสมกับมะขามเปียกและเกลือใช้รับประทานได้ (เหง้าสด)^[1]
16. ใบนำมาใช้ต้มกับน้ำอาบหลังคลอดของสตรี (ใบ)^[1]
17. ต้นมีสรรพคุณช่วยแก้น้ำเหลืองเสีย (ต้น)^[5]
18. ใบใช้เป็นยาทารักษากลาก (ใบ)^[1]
19. ใช้รักษาเกลื้อน ด้วยการนำเหง้าสดมาหั่นเป็นแผ่นแล้วจุ่มลงในเหล้าขาว ใช้ทาบริเวณที่เป็นเกลื้อนเช้า, เย็น หรือจะใช้เหง้าแห้งนำมาบดเป็นผงแล้วผสมกับน้ำมันมะพร้าวใช้ทาก็ได้ ส่วนดอกสดก็สามารถนำมาใช้ทารักษาโรคเกลื้อนได้เช่นกัน (เหง้า, ดอกสด)^[1]
20. ใบนำมาตำใช้พอกรักษาฝีและแก้อาการปวดอักเสบ (ใบ)^[2]
21. เปลือกต้นใช้เป็นยารักษาพยาธิผิวหนัง (เปลือกต้น)^[1]
22. ช่วยแก้พิษต่าง ๆ (ขอบชะนางทั้งสอง)^[4]
23. ใบใช้เป็นยารักษาอาการปวดเมื่อยตามข้อได้ (ใบ)^[1]
24. เปลือกต้นใช้เป็นยาดับพิษในกระดูกและในเส้นเอ็น (เปลือกต้น)^[1]
25. น้ำจากใบสดช่วยขับน้ำนมของสตรี (ใบ)^[3]
26. ข้อมูลจากศูนย์สมุนไพรทักษิณระบุว่าขอบชะนางทั้งสองมีสารที่ช่วยแก้โรคมะเร็งได้ (ขอบชะนางทั้งสอง)^[4]
27. ใบใช้รักษามะเร็งเพลิง รักษามะเร็งลาม (ใบ)^[5]

ข้อมูลทางเภสัชวิทยาของขอบชะนาง

• ในเมล็ดของขอบชะนางพบว่ามีสาร l’-acetoxychavicol acetate และสาร l’-acetoxyeugenol acetate ซึ่งเป็นสารที่มีฤทธิ์ในการรักษาแผลเรื้อรังที่กระเพาะอาหารและลำไส้^[1]
• สารที่สกัดด้วยปิโตรเลียมอีเทอร์จากเหง้าขอบชะนางจะมีฤทธิ์ที่สามารถช่วยขับเสมหะในกระต่ายได้ค่อนข้างดี และยังทำให้มีเมือกในหลอดลมเพิ่มมากขึ้น และส่วนที่ระเหยจะไปช่วยในการกระตุ้นต่อมขับน้ำเมือกที่หลอดลม และส่วนที่ไม่ระเหยนั้นจะซึมผ่านเยื่อที่กระเพาะอาหาร มีผลทำให้ขับเสมหะ โดยน้ำระเหยของขอบชะนางนี้จะมีฤทธิ์ระคายเคืองต่อผิวหนังและเยื่อเมือก การรับประทานเข้าไปจะมีฤทธิ์ในการขับลมและลดการบีบตัวของลำไส้ที่บีบตัวแรงผิดปกติ นอกจากนี้ยังสามารถนำมาใช้ทำเป็นยาพ่นที่มีฤทธิ์ในการฆ่าแมลงวันได้เป็นอย่างดี^[1]

ประโยชน์ของขอบชะนาง

• ต้นสด ดอก และใบใช้เป็นยาฆ่าแมลง ฆ่าหนอน ช่วยรักษาวัวควายที่เป็นแผลจนถึงแผลเน่าขนาดใหญ่ ด้วยการตำใบสดพร้อมเติมปูนขาวลงไป แล้วนำไปยัดใส่แผลที่มีหนอน จะทำให้หนอนตายและยังช่วยในการรักษาแผลได้อีกด้วย (ต้นสด)^[1],[2]
• ทั้งต้นมีรสเบื่อเมา นำมาหั่นเป็นชิ้นเล็ก ๆ เอามาวางไว้ที่ปากไหปลาร้าที่มีหนอน อีกไม่นานหนอนก็จะตาย (ต้นและดอกใบ)^[1],[5]
• รากนำมาตำให้ละเอียดแช่กับน้ำฟอกล้างผมเป็นยาฆ่าเหา^[5]

เอกสารอ้างอิง

1. หนังสือพจนานุกรมสมุนไพรไทย, ฉบับพิมพ์ครั้งที่ 5.  “ขอบชะนาง”.  (ดร.วิทย์ เที่ยงบูรณธรรม).  หน้า 95-97.
2. หนังสือสมุนไพรสวนสิรีรุกขชาติ.  “ขอบชะนาง”.  (คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยมหิดล).  หน้า 171.
3. ไทยเกษตรศาสตร์.  “ประโยชน์ของชอบชะนาง”.  อ้างอิงใน: ศาสตราจารย์ ดร.พเยาว์ เหมือนวงษ์ญาติ.  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก: www.thaikasetsart.com.  [11 ก.พ. 2014].
4. ศูนย์สมุนไพรทักษิณ, คณะเภสัชศาสตร์ มหาวิทยาลัยสงขลานครินทร์.  “รายชื่อสมุนไพรแบ่งตาม สรรพคุณเภสัช”.  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก: herbal.pharmacy.psu.ac.th.  [11 ก.พ. 2014].
5. ฐานข้อมูลพันธุ์ไม้, มหาวิทยาลัยราชภัฏอุตรดิตถ์.  “หญ้าหนอนตายหยาก”.  อ้างอิงใน: หนังสือสมุนไพร..ไม้พื้นบ้าน (นันทวัน บุญยะประภัศร).  [ออนไลน์].  เข้าถึงได้จาก:  www.sbg.uru.ac.th/page/database.php.  [11 ก.พ. 2014].

ภาพประกอบ : www.flickr.com (by worachak), เว็บไซต์ saiyathai.com

เรียบเรียงข้อมูลโดยเว็บไซต์เมดไทย ()

เรื่องที่น่าสนใจ