ยาบำรุงธาตุ ยาปรับธาตุ (Tonic elements)

ธาตุ 4 ธาตุในทางแพทย์แผนไทย ซึ่งเมื่อเราจะพูดถึงเกี่ยวกับเรื่อง ยาบำรุงธาตุ หรือยาปรับธาตุนั้น เรามีความจำเป็นต้องมีความรู้เบื้องต้นเรื่องธาตุพื้นฐานนี้เสียก่อน เพื่อทำความเข้าใจ มุม มอง และนำไปสู่การวินิจฉัยโรค และการใช้ยาสมุนไพร เพื่อการรักษาได้อย่างเหมาะสม

พื้นฐานสำหรับแพทย์แผนไทย มององค์ประกอบของร่างกายมนุษย์ประกอบขึ้นจากธาตุ 4 ธาตุ นั่นคือ ดิน น้ำ ลม ไฟ ดังนี้

• ธาตุดิน (ปถวีธาตุ) เป็นธาตุที่ประกอบขึ้นเป็นส่วนต่างๆของมนุษย์ หรือทำให้ร่างกายมีสิ่งยึดเหนี่ยวเป็นรูปร่างขึ้นมา ซึ่งประกอบกันทั้งสิ้น 20 ประการ คือ ผม ขน เล็บ เนื้อ ผิวหนัง เอ็น ฟัน กระดูก เยื่อในกระดูก ม้าม หัวใจ ตับ พังผืด ไต ปอด ลำไส้น้อย ลำไส้ใหญ่ อาหารเก่า (กาก) อา หารใหม่ และมันสมอง/ขมอง

  ถ้าจะเปรียบกับแพทย์แผนปัจจุบัน ธาตุดินเปรียบเสมือนเซลล์ หรือเนื้อเยื่อต่างๆของร่างกาย

• อาโปธาตุ (ธาตุน้ำ) ถือว่าน้ำเป็นองค์ประกอบที่มีมากที่สุดในร่างกาย ทั้งในเซลล์และนอกเซลล์ ประกอบด้วย 12 ประการ คือ น้ำดี น้ำเสลด น้ำหนอง น้ำเลือด น้ำเหงื่อ น้ำมันข้น น้ำมันเหลว น้ำตา น้ำลาย น้ำมูก น้ำไขข้อ น้ำมูตร (น้ำปัสสาวะ)

  แพทย์แผนปัจจุบัน น้ำมีความสำคัญต่อร่างกาย ทำให้ร่างกายทำงานได้ตามปกติ เพราะน้ำเป็นสื่อในการพาอาหารไปตามระบบต่างๆของร่างกาย ช่วยให้เกิดความอิ่มเอิบ ความตึงตัว ถ้าขาดน้ำ ผิวหนังจะเหี่ยวย่น ขาดความตึงตัว

• วาโยธาตุ (ธาตุลม) กำหนดไว้ 6 ประการ คือ ลมสำหรับพัดตั้งแต่ปลายเท้าตลอดศีรษะ, ลมพัดตั้งแต่ศีรษะตลอดปลายเท้า, ลมพัดตั้งแต่ท้องแต่นอกลำไส้, ลมพัดในลำไส้ถึงกระเพาะ, ลมพัดทั่วสรรพางค์กาย, และลมหายใจเข้าออก

  ตรงกับแพทย์แผนปัจจุบัน ที่หมายความถึง ตัวควบคุมการเคลื่อนไหวทุกชนิด ไม่ว่าจะเป็นการหายใจ การยืดหดของกล้ามเนื้อ การบีบตัว การสูบฉีดเลือดของหัวใจ การไหลเวียนเลือด การเคลื่อนไหวของระบบทางเดินอาหาร การเคลื่อนไหวของเซลล์ หรือกระแสสัญญาณของระบบประ สาท

• เตโชธาตุ (ธาตุไฟ) ประกอบด้วย 4 ประการ คือ ไฟสำหรับอุ่นกาย, ไฟที่ทำให้ร้อนระส่ำระ สาย (เช่น การอยู่ไม่เป็นสุขจากอากาศร้อน ต้องอาบน้ำ), ไฟสำหรับเผาให้คร่ำคร่า/ชรา, และไฟสำหรับย่อยอาหาร

  ธาตุไฟ ตรงกับการแพทย์แผนปัจจุบัน คือกระบวนการเผาผลาญอาหารในร่างกาย เพื่อให้เกิดพลังงานขึ้นมา พลังงานนี้จะทำให้ธาตุดิน (เซลล์และเนื้อเยื่อ) และธาตุน้ำ (เลือดและน้ำเหลือง) ให้คงอยู่ ไม่เน่าเสีย

การแพทย์แผนไทย

ทางการแพทย์แผนไทย การที่ร่างกายมีธาตุทั้ง 4 อย่างสมดุลย่อมหมายถึง ร่างกายที่แข็งแรงปราศจากโรคภัย แต่ในทางกลับกัน ถ้าร่างกายมีธาตุทั้ง 4 ที่ไม่สมดุล ก็จำส่งผลให้ร่างกายเจ็บ ป่วย ไม่เจริญเติบโต ผอม โดยที่ถ้าเราต้องการรักษาอาการเจ็บป่วย หรือทำให้อ้วนท้วนสมบูรณ์ ก็ต้องใช้ สมุนไพรเข้ามาช่วยเรื่องการปรับธาตุหรือปรับสมดุลร่างกายนั่นเอง

คำว่า ธาตุไม่สมดุล หมายความได้ 3 อย่าง คือ

• ธาตุกำเริบ (มีธาตุนั้นมากเกินไป)
• ธาตุหย่อน (มีธาตุนั้นน้อยเกินไป) และ
• ธาตุพิการ (ธาตุมีความบกพร่อง)

ยาบำรุงธาตุตามการแพทย์แผนไทย

จากที่ได้กล่าวข้างต้น ยาบำรุงธาตุ/ยาปรับธาตุ ทางการแพทย์แผนไทย หมายถึง ยาที่ช่วยปรับธาตุทั้ง 4 ให้อยู่ในสมดุล เพื่อให้ร่างกายปกติสุข กล่าวคือ ให้ร่างกายมีการเจริญเติบโตปกติ ซึ่งส่วนใหญ่ คือ ยาบำรุงธาตุที่ช่วยเพิ่มน้ำหนัก หรือที่ทำให้อ้วน ดังนั้น บทความนี้ จึงจะกล่าวถึงเฉพาะ “ยาบำรุงธาตุที่ช่วยเพิ่มน้ำหนัก”

ก. กลไกการทำงานของยาบำรุงธาตุเพิ่มน้ำหนัก/ทำให้อ้วน ตามหลักแพทย์แผนไทย คือ

• ในกรณีที่การเผาผลาญมากผิดปกติ (เช่น โรคต่อมไทรอยด์เป็นพิษ/Hyperthyroid) เกิดจากธาตุไฟกำเริบ คือ ธาตุไฟมากเกินไป ซึ่ง ยาสมุนไพรเพิ่มน้ำหนักนี้ จะไปปรับธาตุทั้ง 4 ให้ปกติ คือ ธาตุดิน น้ำ ลม ไฟ เสมอกัน ก็จะเผาผลาญพอดี
• ช่วยเจริญอาหาร ช่วยย่อย ช่วยขับลม ทำให้ทานอาหารได้มากขึ้น ระบบการย่อยอาหารดีขึ้น ทำให้สารอาหารถูกดูดซึมเข้าสู่ร่างกายได้ดีขึ้น
• บำรุงโลหิต กระตุ้นการไหลเวียนโลหิต ล้างพิษในตับ ทำให้นอนหลับลึก หลับเต็มอิ่ม ส่งผลให้กระบวนการซ่อมแซมส่วนที่สึกหรอตามธรรมชาติของร่างาย เติมเต็มร่างกายอย่างเต็มที่
• เพิ่มการสะสมไขมัน เสริมสร้างกล้ามเนื้อ และ เส้นเอ็น ให้แข็งแรง และ หนาแน่นขึ้น ทำให้ดูสมส่วนสุขภาพดี
• มีส่วนผสมของตัวยาสมุนไพรที่มีฤทธิ์ฆ่าพยาธิต่างๆได้

ข.ส่วนประกอบสำคัญ

• กำลังวัวเถลิง (Anaxagorea Iuzonensis Gray) มีสรรพคุณ บำรุงโลหิต ทำธาตุให้บริบูรณ์ บำรุงเส้นเอ็น บำรุงกำลัง บำรุงกระดูกให้แข็งแรง เป็นยาอายุวัฒนะ
• บอระเพ็ด (Tinospora crispa L.) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก บำรุงกำลัง เจริญอาหาร ขับพยาธิ ขับน้ำย่อยอาหาร ทำให้ร่างกายดูดซึมสารอาหารได้มากขึ้น ต้านอนุมูลอิสระ เป็นยาเย็น ช่วยลดการเผาผลาญที่มากเกินไปได้
• กำลังหนุมาน (Dracaena conferta Ridi.) มีสรรพคุณ ทำกล้ามเนื้อและเส้นเอ็นให้เจริญแข็งแรง เพิ่มภูมิคุ้มกันต้านทานโรค
• กระชายดำ (Kaempferia parviflora Wall.) มีสรรพคุณ ช่วยเพิ่มความกระชุ่มกระชวยให้ท่านชายหญิง บำรุงผิวพรรณสตรีให้สวยใส เป็นยาเจริญอาหาร ต้านอนุมูลอิสระ
• รากช้าพลู (Piper sarmentosum Roxb.) มีสรรพคุณ ช่วยเจริญอาหาร ขับลมในกระเพาะอา หาร มีปริมาณโปรตีนสูง
• ดีปลี (Piper retrofractum Vahl) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก ขับลม บำรุงร่างกาย เจริญอาหาร ต้านอนุมูลอิสระ
• แห้วหมู (Cyperus rotundus) มีสรรพคุณ เพิ่มน้ำหนัก เจริญอาหาร ปรับธาตุทั้ง 4 ให้ปกติ บำรุงธาตุ
• สมอไทย (Terminalia chebula) มีสรรพคุณ เป็นยาเจริญอาหาร ยาเพิ่มน้ำหนัก ปรับธาตุทั้ง4 ให้สมดุล กระตุ้นการไหลเวียนโลหิต ล้างพิษในตับ ปรับสมดุลขับถ่าย
• ขัดมอน (Sida rhombifolia L) มีสรรพคุณ เป็นสมุนไพรพลังเย็น ลดการกำเริบของธาตุไฟ (ลดการเผาผลาญที่มากไป) เพิ่มพูนเนื้อเยื่อของร่างกาย
• ถั่วแปปช้าง (Afgekia sericea Craib) มีสรรพคุณ บำรุงไขมัน เพิ่มการสะสมไขมันในร่าง กาย เหมาะสำหรับคนผอม (ถั่วแปปช้าง พบเฉพาะภาคตะวันออกเฉียงเหนือในประเทศไทยเท่า นั้น)

อนึ่ง นี่เป็นตัวอย่างหนึ่งของยาบำรุงธาตุ ช่วยเจริญอาหาร ซึ่งในท้องตลาดยังมีอีกหลายตราสินค้า ซึ่งส่วนใหญ่ผลิตจากสมุนไพรไทย ซึ่งมีมากมายหลายชนิดที่ใช้ในการบำรุงธาตุ และยังมียาบำรุงธาตุ ตามบัญชียาหลักแห่งชาติอีก

ยาบำรุงธาตุตามบัญชียาหลักแห่งชาติ

ยาบำรุงธาตุตามบัญชียาหลักแห่งชาติ มีอยู่ 4 ชนิด มีดังนี้

1. ยาตรีเกสรมาศ ยาชง (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 90 กรัม ประกอบด้วย เปลือกฝิ่นต้น เกสรบัวหลวง ลูกมะตูมอ่อน หนักสิ่งละ 30 กรัม

ข้อบ่งใช้: แก้อ่อนเพลีย ปรับธาตุในผู้ป่วยที่เพิ่งฟื้นจากการเจ็บป่วย เช่น ไข้ ท้องเสีย

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 1 กรัม ชงน้ำร้อนประมาณ 120 - 200 มิลลิลิตร ดื่มขณะยายังอุ่น วันละ 4 ครั้ง ก่อนอาหารและก่อนนอน

ข้อควรระวัง:

• ไม่ควรรับประทานติดต่อกันเกิน 1 เดือน
• หากใช้เกินจากขนาดที่แนะนำ อาจจะทำให้ท้องผูก
• ควรระวังการใช้ยาในผู้ป่วยที่แพ้ละอองเกสรดอกไม้ การใช้ในหญิงตั้งครรภ์ ให้นมบุตร และเด็กควรปรึกษาแพทย์แผนปัจจุบัน

2. ยาตรีพิกัด ยาแคปซูล (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 90 กรัม ประกอบด้วย

• เนื้อลูกสมอไทย เนื้อลูกสมอพิเภก เนื้อลูกมะขามป้อม หนักสิ่งละ 10 กรัม
• เหง้าขิงแห้ง พริกไทยล่อน ดอกดีปลี หนักสิ่งละ 10 กรัม
• รากเจตมูลเพลิงแดง รากช้าพลู เถาสะค้าน หนักสิ่งละ 10 กรัม

ข้อบ่งใช้: ปรับสมดุลธาตุ

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 250 – 500 มิลลิกรัม วันละ 3 ครั้ง ก่อนอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์ ให้นมบุตร ผู้ที่มีไข้ และการใช้ในเด็กควรปรึกษาแพทย์แผนปัจจุบันก่อน

ข้อควรระวัง:

• ไม่ควรใช้ยานี้ในฤดูร้อน ส่งผลให้ไฟธาตุกำเริบ
• ควรระวังการใช้ร่วมกับยา Phenytonin/ยากันชัก, Propranolol/ยาลดความดันโลหิต/ยาโรคหัวใจ, Theophylline/ยาโรคหืด, และ Rifampicin/ยารักษาวัณโรค เนื่องจากยาตำรับนี้มีพริกไทยและดอกดีปลีในปริมาณสูง จึงส่งผลให้อาจเกิดมีปฏิกิริยาระหว่างยา ของยาตำหรับนี้กับยาดังกล่าวได้

3. ยาเบญจกูล มีบางคนใช้ว่า ยาเบญจกุล ยาแคปซูล ยาผง ยาเม็ด ยาลูกกลอน ยาแคปซูล (รพ.) ยาชง (รพ.) ยาเม็ด (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 100 กรัม ประกอบด้วย ดอกดีปลี รากช้าพลู เถาสะค้าน รากเจตมูล เพลิงแดง เหง้าขิงแห้ง หนักสิ่งละ 20 กรัม

ข้อบ่งใช้: บำรุงธาตุ แก้ธาตุให้ปกติ

ขนาดและวิธีใช้:

• ชนิดชง รับประทานครั้งละ 1.5 – 2 กรัม วันละ 3 ครั้ง หลังอาหาร
• ชนิดผง รับประทานครั้งละ 800 มิลลิกรัม – 1 กรัม วันละ 3 เวลา หลังอาหาร
• ชนิดแคปซูล ชนิดเม็ด และชนิดลูกกลอน รับประทานครั้งละ 800 มิลลิกรัม – 1 กรัม วันละ 3 ครั้ง หลังอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตั้งครรภ์ หญิงให้นมบุตร ผู้ที่มีไข้ และเด็กเล็ก

ข้อควรระวัง:

• ไม่ควรใช้ยานี้ในฤดูร้อน จะส่งผลให้ไฟธาตุกำเริบ
• ไม่ควรรับประทานติดต่อกันนานเกิน 7 วัน

4. ยาปลูกไฟธาตุ ยาแคปซูล (รพ.) ยาลูกกลอน (รพ.)

สูตรตำรับ: ในผงยา 100 กรัม ประกอบด้วย

• พริกไทยล่อน หนัก 50 กรัม
• ดอกดีปลี รากช้าพลู ผักแพวแดง (ทั้งต้น) เถาสะค้าน เหง้าขิงแห้ง ลูกผักชีล้อม เหง้าว่านน้ำ หัวแห้วหมู ผิวมะกรูด และลูกพิลังกาสา หนักสิ่งละ 5 กรัม

ข้อบ่งใช้: ปลูกไฟธาตุให้บริบูรณ์ ปรับระบบการย่อยอาหารให้ดีขึ้น

ขนาดและวิธีใช้: รับประทานครั้งละ 500 มิลลิกรัม – 1.5 กรัม วันละ 3 ครั้ง ก่อนอาหาร

ข้อห้ามใช้: ห้ามใช้ในหญิงตกเลือดหลังคลอด หญิงตั้งครรภ์ หญิงให้นมบุตร ในเด็ก และผู้ที่มีไข้

ข้อควรระวัง: ควรระวังการใช้ ร่วมกับยา Phenytoin, Propranolol, Theophylline และ Rifampicin เนื่องจากตำรับนี้มีพริกไทยในปริมาณสูงเช่นเดียวกับที่ได้กล่าวแล้วใน หัวข้อ ยาตรีพิ กัด

อนึ่ง ยาตำหรับนี้ เมื่อกินแล้ว อาจทำให้เกิด แสบร้อนกลางอก/กรดไหลย้อน ได้

หมายเหตุสำคัญ

ทุกๆคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ “ยา” ที่รวมถึง ยาแผนปัจจุบัน ยาแผนโบราญ และสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะ ยา มีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิด ควรต้องปฏิบัติตาม ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

(รพ.) ย่อมาจาก โรงพยาบาล หมายความว่า เป็นยาที่ปรุงผลิตจากโรงพยาบาลไม่ใช่จากบริษัทยา)

บรรณานุกรม

1. [2012,Dec9].
2. [2013,Dec9].
3. [2013,Dec9].
4. [2013,Dec9].
5. [2013,Dec9].