น้ำยาฆ่าเชื้อ หรือ สารระงับเชื้อ (Antiseptics)

• บทนำ
• น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อคืออะไร?
• แบ่งน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเป็นประเภทใดบ้าง?
• น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออยู่ในรูปแบบใดบ้าง?
• มีข้อบ่งใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?
• มีข้อห้ามใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?
• มีข้อควรระวังการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?
• การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในหญิงตั้งครรภ์/ให้นมบุตรควรเป็นอย่างไร?
• การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในผู้สูงอายุควรเป็นอย่างไร?
• การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในเด็กควรเป็นอย่างไร?
• อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเป็นอย่างไร?
• ข้อควรจำ
• บรรณานุกรม

น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อคืออะไร?

น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อคือ สารเคมีที่มีฤทธิ์ยับยั้งหรือฆ่าเชื้อจุลชีพได้แก่ เชื้อแบคที เรีย เชื้อไวรัส ยีสต์ (Yeast/เชื้อราชนิดหนึ่ง) เชื้อรา และเชื้อโปรโตซัว (Protozoa) โดยไม่มีอัน ตรายต่อเซลล์สิ่งมีชีวิตจึงสามารถใช้กับเซลล์ของสิ่งมีชีวิตได้โดยตรงเช่น บาดแผล เยื่อเมือก (Mucous membrane) หรือผิวหนัง

แบ่งน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเป็นประเภทใดบ้าง?

แบ่งน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อตามโครงสร้างทางเคมีได้ดังนี้

1. แอลกอฮอล์ (Alcohol) เช่น เอทิลแอลกอฮอล์ (Ethyl alcohol) และ ไอโซโพรพิลแอลกอ ฮอล์ (Isopropyl alcohol)
2. คลอเฮกซิดีน (Chlorhexidine)
3. กลุ่มฮาโลเจน (Halogen releasing agents) เช่น
   • ไอโอดีน (Iodine) เช่น ทิงเจอร์ไอโอดีน (Tincture iodine)
   • ไอโอโดฟอร์ (Iodophor) เช่น โพวิโดนไอโอดีน (Povidone iodine)
   • คลอรีน (Chlorine)
4. 4. เฮกซะคลอโรฟีน (Hexachlorophene)
5. สารประกอบควอเตอร์นารีแอมโมเนียม (Quaternary ammonium compound) เช่น เบนซาลโคเนียมคลอไรด์ (Benzalkonium chloride)
6. กลุ่ม Oxidizing agents
   • สารประกอบเปอร์ออกซิเจน (Peroxygen compound) เช่น ไฮโดรเจนเปอร์ออก ไซด์ (Hydrogen peroxide), กรดเปอร์อะซิติก (Peracetic acid, PAA)
   • สารประกอบเปอร์แมงกาเนตเช่น โพแทสเซียมเปอร์แมงกาเนตหรือด่างทับทิม (Potassium Permanganate)
7. 7. โลหะหนัก (Heavy metal) เช่น ไทเมอร์โรซอล (Thimerosal, Merthiolate), เมอร์โบรมิน/ยาแดง (Merbromin)
8. Antibacterial dyes เป็นสารมีสีมีฤทธิ์ฆ่าเชื้อแบคทีเรียเช่น เจนเชียนไวโอเลต (Gentian Violet) หรือเรียกอีกชื่อหนึ่งว่า คริสตัลไวโอเลต (Crystal Violet) ซึ่งเป็นยาที่มีสีม่วง, และอะคริเฟลวีน/ยาเหลือง (Acriflavine) เป็นยาที่มีสีเหลือง

น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออยู่ในรูปแบบใดบ้าง?

รูปแบบของน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื่อเช่น

• ยาสารละลาย (Solutions) เช่น โพวิโดนไอโอดีน
• ยาทิงเจอร์ (Tinctures/ยาที่มีส่วนผสมของแอลกอฮอล์) เช่น ไทเมอร์โรซอล
• ยากลั้วคอ (Gargles) เช่น ไอโอดีน
• ยาครีม (Creams) เช่น เบนซาลโคเนียมคลอไรด์ (Benzalkonium chloride)
• ยาผงสวนล้าง (Douche Powders) ใช้สวนล้างช่องต่างๆของร่างกายเช่น ช่องคลอดได้ แก่ เฮกซะคลอโรฟีน, คลอเฮกซิดีน
• ยาเจลลี่ (Jellies) หรือยาเจลเช่น คลอเฮกซิดีน, แอลกอฮอล์
• ยาขี้ผึ้ง (Ointments) เช่น คลอเฮกซิดีน
• ยาป้าย (Paints) เช่น เจนเชียนไวโอเลต

มีข้อบ่งใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?

มีข้อบ่งใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเช่น

• เช็ดผิวหนังเพื่อทำความสะอาดก่อนฉีดยา เจาะเลือด ให้สารน้ำทางหลอดเลือดดำ และ/หรือก่อนผ่าตัด
• ใช้ฟอกมือก่อนผ่าตัด
• ใช้ฆ่าเชื้อในช่องปาก
• ทำความสะอาดอวัยวะสืบพันธุ์ภายนอกก่อนตรวจภายใน เตรียมคลอด หรือก่อนผ่าตัด
• ทำความสะอาดบาดแผลหรือใส่แผลเพื่อฆ่าเชื้อโรค
• ใช้อาบน้ำทารกแรกเกิดเพื่อป้องกันการติดเชื้อแบคทีเรียสแตฟฟิโลคอกคัส ออเรียส (Staphylococcus aureus)

มีข้อห้ามใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?

มีข้อห้ามใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเช่น

• น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อส่วนใหญ่เป็นยาใช้ภายนอกห้ามรับประทาน
• ห้ามใช้ในผู้ที่แพ้ยานั้นๆ
• ห้ามใช้ทิงเจอร์ไอโอดีนปิดแผลเพราะอาจทำให้เนื้อเยื่อบริเวณนั้นตาย
• ไม่ควรใช้ทิงเจอร์ไอโอดีนกับผิวหนังอ่อนนุ่มเช่น บริเวณใบหน้า ตา เนื้อเยื่ออ่อน (เช่น เยื่อเมือก อวัยวะเพศ) อวัยวะสืบพันธุ์ และผิวหนังของเด็กเล็ก เพราะอาจทำให้ระคายเคืองได้
• ไม่ควรใช้ทิงเจอร์ไอโอดีนที่ไว้เก็บนานเพราะแอลกอฮอล์ที่ผสมอยู่อาจระเหยไปมากจนทำให้ความเข้มข้นของยาเพิ่มขึ้น แผลจะระคายเคืองได้มากขึ้น

มีข้อควรระวังการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้ออย่างไร?

มีข้อควรระวังการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเช่น

• ควรใช้แอลกอฮอล์เช็ดรอบๆแผล เว้นบริเวณที่เป็นแผลเพราะจะแสบและระคายเคืองและทำให้แผลหายช้า
• ควรเก็บแอลกอฮอล์ไว้ให้พ้นจากแสงสว่าง แสงแดด และความร้อนเพราะแอลกอฮอล์ติดไฟได้
• ไฮโดรเจนเปอร์ออกไซด์ไม่เหมาะกับแผลที่เป็นโพรงลึก และหากใช้แล้วไม่มีฟองฟู่แสดงว่ายาเสื่อมคุณภาพแล้ว
• ระวังการใช้ยาที่มีสีแล้วล้างออกยากเช่น ทิงเจอร์ไอโอดีน ยาแดง และยาเจนเชียนไวโอเลต เพราะนอกจากจะมีสีติดผิวหนังแล้วอาจทำให้สีเปื้อนเสื้อผ้าหรือสิ่งอื่นๆได้

การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในหญิงตั้งครรภ์/ให้นมบุตรควรเป็นอย่างไร?

การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในหญิงตั้งครรภ์ หญิงให้นมบุตรควรเป็นดังนี้เช่น

• สามารถใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อต่อไปนี้ได้อย่างปลอดภัยเช่น แอลกอฮอล์, เฮกซะคลอโรฟีน, คลอเฮกซิดีน, เจนเชียนไวเลต และไฮโดรเจอเปอร์ออกไซด์
• น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อที่มีไอโอดีนเป็นส่วนประกอบเช่น ทิงเจอร์ไอโอดีนและโพวิโดนไอโอดีนควรใช้ปริมาณแต่น้อยๆและไม่ใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน เพราะยาถูกดูดซึมได้และอาจทำให้ต่อมไทรอยด์ของทารกทำงานผิดปกติได้
• ควรหลีกเลี่ยงการใช้น้ำยาเฮกซะคลอโรฟีน, ไทเมอร์โรซอล และยาแดง เพราะหากหญิงตั้งครรภ์ได้รับสารนี้เข้าไปในปริมาณมากอาจทำให้เกิดพิษต่อทารกในครรภ์ได้

การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในผู้สูงอายุควรเป็นอย่างไร?

การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในผู้สูงอายุควรเป็นดังนี้เช่น

• ผู้สูงอายุเป็นวัยที่มีผิวแห้งอยู่แล้ว การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อบางชนิดอาจทำให้ผิวหนังยิ่งแห้งและระคายเคืองได้
• ผู้สูงอายุอาจมีโรคประจำตัวบางชนิดที่ทำให้มีบาดแผลเรื้อรัง และเป็นวัยที่แผลหายช้า ดังนั้นควรระวังการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อติดต่อกันเป็นเวลานานๆเพราะอาจทำให้ได้รับพิษจนเกิดอาการไม่พึงประสงค์ (อ่านเพิ่มเติมในหัวข้อ อาการไม่พึงประสงค์) จากการใช้ยาเหล่านั้นได้

การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อในเด็กควรเป็นอย่างไร?

• ผิวหนังของเด็กบอบบาง มีความชื้นสูงดูดซึมสารต่างๆเข้าสู้ผิวหนังได้ดีกว่ากว่าผู้ใหญ่ ดังนั้นถ้าใช้ยาทาผิวหนังอาจเกิดอาการไม่พึงประสงค์ (อ่านเพิ่มเติมในหัวข้อ อาการไม่พึงประสงค์) จากการใช้ยาได้มากกว่าเช่นกัน
• หากใช้เฮกซะคลอโรฟีนในเด็กแรกเกิดเป็นประจำ ยาจะสะสมในร่างกายเด็กจนอาจทำให้เกิดความผิดปกติของหัวใจหรือของสมองเด็ก และหากใช้เฮกซะคลอโรฟีนในทารกที่คลอดก่อนกำหนดอาจส่งผลให้เด็กเกิดสมองบวม (Cerebral edema) หรือชักได้

อาการไม่พึงประสงค์จากการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเป็นอย่างไร? ?

อาการไม่พึงประสงค์ (ผลข้างเคียง/พิษ) จากการใช้น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อเช่น

• น้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อที่ใช้ทาผิวหนังอาจทำให้ผิวหนังระคายเคืองหรือผิวแห้งได้
• หากน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อโดนบาดแผลอาจทำให้ระคายเคืองแผล รู้สึกแสบร้อน
• การใช้เมอร์โบรมินหรือยาแดงในปริมาณมากและใช้ติดต่อกันเป็นเวลานาน อาจทำให้เกิดพิษ จากสารปรอทได้เช่น ผิวหนังที่ทายาพอง, ท้องเสีย, ปวดท้อง และเป็นพิษต่อไต

ข้อควรจำ

ทุกคนต้องตระหนักถึงความปลอดภัยจากการใช้ ”ยา” ที่รวมถึงยาแผนปัจจุบันทุกชนิด(รวมน้ำยาฆ่าเชื้อ/สารระงับเชื้อ) ยาแผนโบราณทุกชนิดและสมุนไพรต่างๆเสมอ เพราะยามีทั้งให้คุณและให้โทษ ดังนั้นเมื่อมีการใช้ยาทุกชนิดควรต้องปฏิบัติตามข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิดเสมอ (อ่านเพิ่มเติมได้ในเว็บ บทความเรื่อง ข้อปฏิบัติพื้นฐานในการใช้ยาทุกชนิด) รวมทั้งควรต้องปรึกษาเภสัชกรประจำร้านขายยาก่อนซื้อยาใช้เองเสมอด้วยเช่นกัน

บรรณานุกรม

1. ปวิตรา พูลบุตร. Antiseptics and Disinfectants[2015,June20]
2. ณัฐสิทธิ์ ตันสกุล. สารฆ่าเชื้อ (Antiseptic and Disinfectant[2015,June20]
3. Mcdonnell, G., and Russell, A.D. Antiseptics and Disinfectants: Activity, Action, and Resistance. Clinical Microbiology Reviews 12 (January 1999) : 147-179.
4. สายสมร พลดงนอก, ปรียา อารีมิตร และทองสมัย ยุรชัย. การใช้น้ำยาฆ่าเชื้อและน้ำยาทำลายเชื้อ.[2015,June20]
5. Schaefer C., Peters P., Miller R.K. Drug During Pregnancy and Lactation: Treatment Options and Risk Assessment. 3. Elsevier. 2015
6. อภิฤดี เหมะจุฑา. ยาใส่แผล.[2015,June20]